واکاوی سوسیالیستی

نگاهی از زاویه‌ی مناطق حاشیه‌ایی امپراطوری روسیه با صراحت هرچه بیشتری بازنگری جدید به نظرات از مدَت‌ها پیش پذیرفته‌شده در باره‌ی انقلاب روسیه و تکامل شیوه‌ی برخورد مارکسیستی به [مسئله‌ی] رهایی ملَی را الزامی کرده است.
در نوشته‌ی زیر گفتمان سوسیالیست‌ها در باره‌ی مسئله‌ی ملی تا 1914 مورد بررسی قرار می‌گیرد. ادعای من این است که استراتژی مؤثر مارکسیستی در مورد مسئله‌ی استعمار برای اولین‌بار نه از جانب بلشویک‌ها، بلکه توسط سوسیالیست‌های مناطق حاشیه‌ایی امپراطوری تزار مطرح شد. ولادیمیر. ا. لنین و رفقایش در مورد این مسئله‌ی کلیدی تا جنگ داخلی دنباله‌رو مارکسیست‌های غیر روس بودند. این ضعف سیاسی به توضیح این مسئله کمک می‌کند که چرا بلشویک‌ها موفق نشدند در میان ملَیت‌های مسلط روسیه ریشه بدوانند. پیامد این موضع این بود که بلشویک‌ها در میان این ملَیت‌ها از نظر کمی بسیار ضعیف بودند و یا این‌که در قبال تلاش‌های مناطق حاشیه‌ایی برای خودمختاری در اثنای انقلاب سوسیالیستی موضعی بی‌تفاوت گرفتند.

16 آذر نماد مبارزه دانشجویی است و امسال دانشجویان جسورانه این سنت مبارزاتی را به عرصه اعتراض علیه کشتار فرودستان و مردمان به تنگ آمده از رژیم و فضای سرکوب و اسارت آزادی بدل کردند. دربیانیه‌ها و گردهم‌آیی خود از حقوق زنان و ستم دیدگان قومی و ملی و آزادی‌های سیاسی دفاع نمودند. علیه سرمایه‌داری و سیاست‌های نئولیبرالی و نیز آلترناتیوهای ارتجاعی موضع گرفته و همبستگی خود را با جنبش‌های اجتماعی و در مرکز آن جنبش طبقاتی کارگران اعلام نمودند.

جنبش دانشجویی در سال‌های اخیر تحولات مهمی را از سر گذرانده و با ساز و کارهای نوینی در عرصه‌های مبارزاتی حضور یافته است، بی‌گمان واکاوی عرصه‌های مختلف این جنبش، هم‌گرایی آن با جنبش‌های سیاسی و اجتماعی و جانب ‌داری دانشجویان از تهی دستان و سرکوب شدگان و نیز نقش زنان در آن و به چالش گرفتن ساختار های جنسیت زده و … نمونه های برجسته تحرکات این جنبش است. فریبا امیر خیزی فعال پیشین جنبش دانشجویی در سخنرانی خود (در 6 سپتامبر 2019 / ۱۵ آذر 1398 ـ به دعوت کانون کنشگران دمکرات و سوسیالیست ـ هانوفر) به بررسی مختصات جنبش دانشجویی در دوره اخیر می‌پردازد.

این‌جا و اکنون، در آستانه‌ی یکی از مهم‌ترین بزنگاه‌های تاریخی که در آن نفس می‌کشیم، توده‌های نقاط مختلف جهان، علیه ستم‌های منتج از نظام سرمایه‌داری به پا خاسته‌اند. خیرش توده‌ای ایران نیز در حد فاصل کمتر از دو سال، بار دیگر به خروش آمد. انباشت تضادها و ناتوانی حکومت سرمایه داری- د‌ین‌مدار موجود، منجر به خیزش‌های متعددی از جمله خیزش دی ماه ۹۶ شد. سرکوب‌های خونین پیشین، نه تنها آتش خشم فرودستان را خاموش نکرد، بلکه شررهای باقی‌مانده از شعله های ۹۶، با بنزین ۳۰۰۰ تومانی دوباره زبانه کشید. این بار در آبان ۹۸، وسعت و شدت اعتراضات گسترده‌تر شد و به همان میزان وسعت و شدت سرکوب نیز.

مردم دوره‌ی جنگ اول جهانی را به‌عنوان دهشتناک‌ترین و با پرشمارترین قربانیان جنگی تا آن زمان تجربه کردند. آن‌ها به مدت چهار سال از تبعات مستقیم و سال‌های متمادی از تبعات درازمدت ِغیرمستقیم جنگ رنج بردند. این اولین جنگی بود که در آن در مقیاس بسیار گسترده‌ای از هواپیماها، زیردریایی‌ها و گاز سمی استفاده شد. نزدیک به ده میلیون نفر سرباز در نبردهای وردون، تاننبرگ و جاهای دیگر کشته شدند، دوبرابر این میزان زخمی شدند. دور از جبهه‌های جنگ حداقل ده میلیون نفر مردم غیرنظامی از گرسنگی و بیمارهای مصیب‌تزای جنگ جان خود را از دست دادند. جنگ اول جهانی اولین جنگ فراگیر جهانی بود. بی‌اعتمادی مردم به کسانی که بر آن‌ها حکومت می‌کردند نیز جهانی بود.

کمونیسم شورایی در تقابل با مدلِ انقلابیِ 1917 بلشویک‌ها شکل گرفت. کمونیست‌های شورایی فراکسیونی ضدِ دولت در کمونیسم بودند که می‌خواستند جامعه‌ی جدید را از پائین بسازند و نه از طریق کسب قدرت صرف یا بدست گرفتن دولت. نقدِ آن‌ها از دولت، شباهت‌های بارزی با موضعِ آنارشیست‌های مخالف مارکس در انترناسیونال اوَل دارد. در آن دوره باکونین یادآور شد که پیروزی انقلاب اجتماعی فقط زمانی امکان‌پذیر است که دولت فوراً نابود شود، چرا که ایده‌ی دولت، متضاد آزادی مطلق است. کمونیسم فقط به‌عنوان فدراتیوِ فرازمانی، به عنوان آکسیونی برعلیه مرکزیت‌گرایی می‌تواند وجود داشته باشد. او بر علیه مارکس استدلال می‌کرد که: «شما تضمین می‌کنید که تمام دیکتاتورها و طبیعتاً دیکتاتوری شما نیز آزادی مردم را به همراه می‌آورد، ما بر عکس ادعا می‌کنیم که دیکتاتوری هدفی ندارد جز ابدی کردن خودش و زایش و تغذیه‌ی برده‌داری در میان مردمی که تحملش می‌کنند.» باکونین با این انتقاد خطر سیاستِ توتالیتر احزاب دولتی را پیش‌بینی کرد که خود را انقلابی‌تر از همه احزاب دیگر محسوب می‌کنند. کمونیست‌های شورایی این انتقاد را در مبانی خود مد نظر گرفتند، اما نه به عنوان آنارشیست بلکه به عنوان کمونیست. کمونیسم شورایی به شوراها و خودانگیخته‌گی پرولتاریا به‌عنوان عناصر مثبت ارج می‌نهاد مخالفت با سیاست ژاکوبنی حکومت بلشویک‌ها و سیاست صنعتی‌سازی سرمایه‌داری دولتی بود.

برخی گرایش‌های فکری در فضای آکادمیک و جریان‌های سیاسی مانند سوسیال دمکراسی و آنارشیسم بر این باورند که مارکس و انگلس در اواخر عمر از استراتژی انقلابی دست شسته و به اصلاحات تدریجی از طریق شرکت در انتخابات و پارلمان روی آورده بودند.درنوشته‌‌ی پیش رو صرفا به ارزیابی تاریخی این ادعا می پردازیم. برای روشن شدن این موضوع بهتر است در ابتدا به نقل‌قول‌هائی که مورد استناد طرفداران این دیدگاه قرار می‌گیرد، نگاهی کوتاه بیاندازیم. متاسفانه طرفداران این ادعا نقل قول ها را جدا از متن،جدا از شرایط تاریخی وبدون در نظر گرفتن قسمت‌های حذف شده توسط حزب سوسیال دموکرات در سال 1895 بیان می کنند، در حالیکه غالبا در همان متن، چند سطر بالاتر یا چند سطر پائین تر جملاتی مشاهده می شود که از تحول انقلابی حکایت می‌کند. من در اینجا تلاش می کنم به اغلب موارد نقل شده اشاره کنم.

انقلاب اکتبر اولین انقلاب در تاریخ جهان بود که یکی از اهداف آن رهایی زنان بود و زنان را در تصور آیده‌ال از حقوق بشر یعنی «برابری، آزادی، برادری» که منظور از این حقوق تا آن ‌زمان به‌طور مشخص فقط حقوق مردان بود، مدنظر قرار داد، به این معنا زن در شوروی پس از انقلاب نه فقط از جنبه‌ی حقوقی و سیاسی برابر با مرد بود، بلکه می‌بایستی امکان متحقق شدن برابری برای خود او نیز فراهم می‌شد.

توضیح: این نوشته نخستین بار در فروردین 1382/آپریل 2003 منتشر شد. به‌نظرم خطوط کلی این نوشته هنوز معتبر است. با این همه طی گذشت این سال‌ها و یافته‌های نوین، باید جنبه‌های دیگری از این بحث، بازنگری، تصحیح و تکمیل شود. نکاتی همچون: بررسی گروه‌های بیرون از تولید، وضعیت «طبقه متوسط» و قشر بندی درونی آن بررسی سختار طبقات اجتماعی در ایران (باعطف توجه به کارهای پژوهشی ارزشمند انجام شده در این زمینه) و غیره، نکاتی هستند که می‌تواند، به تکمیل این بحث کمک کند. در آینده‌ای نزدیک بحث مفهوم طبقه را با بازنگری و بازاندیشی نکات ناگفته، دنبال خواهم کرد.
یکی از مهمترین پرسش‌هایی که در برابر سوسیالیست‌ها قرار دارد، مساله پاسخ‌یابی به مفهوم طبقات اجتماعی
و کنکاش در مفهوم طبقۀ کار گر است . جستجوگری در مفهوم طبقه تنها به این محدوده مربوط نیست که
مار کسیست‌ها در گذشته چه درکی از این مهم داشته‌اند ، بلکه این موضوع از آن جنبه اهمیت دارد که سرمایه
بنا به سرشت درونی‌اش، نیازمند تحول در وسایل تولید و رشد بار آوری کار است . در هر دوره‌ای از حرکت
سرمایه، تحولات تکنو لوژیکی و پیشرفت‌های دانش به گونه ای پیچیده و آشکار در خدمت سرمایه قرار گرفته و
در متن سازمان اجتماعی کار آن، که ساختاری هیرارشیک، بوروکراتیک و سلطه‌گر است

ایده‌ی کنترل کارگری در تلاش دائمی چپ‌ها برای درهم‌آمیختن اهداف درازمدت و کنش مستقیم جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. از یک طرف کنترل کارگران به‌طور عمومی شرط اساسی جامعه‌ای بدون دولت است و از طرف دیگر این کنترل بعضاً می‌تواند در چارچوب نظام سرمایه‌داری در کارخانه‌های معینی عملی شود. از منظر نخست کنترل کارگری همواره یکی از مطالبات رادیکال و جدائی‌ناپذیر از ایده‌ال کمونیستی است، در حالی که در منظر دوم کنترل کارگری به‌عنوان فرایندی محدود، بی‍آزار و ساده درک می‌شود.

مستند (به معدنچیان از نزدیک شلیک می‌شود) MINERS SHOT DOWN ساخته RehadDesai کارگردان چپ در باره کشتار معدنچیان آفریقای جنوبی است که 16 اوت 2012 در محوطه شرکت بریتانیایی لان مین اتفاق افتاد.این مستند توانست دیسکورس، پلیس، طبقه حاکم و رسانه‌های جریان اصلی در باره این کشتار را افشا و برعلیه خود آنها به کار بگیرد. در ماه اوت 2012 کارگران معدن شرکت لان مین بخاطر شرایط سخت زندگی کم بود دستمزد، نداشتن برق، آب آشامیدنی و حلبی‌های زنگ زده که سرپوش زندگی‌شان دست به اعتصاب زدند. کارگران اعتصابی خواهان پاسخ کارگران به مطالبه‌های‌شان شدند روسای کارخانه اما در طی 14 روز اعتصاب، کارگران را بایکوت کرده و تلاش کردند که با کمک پلیس، اعتصاب را درهم شکسته و مانع گسترش آن به معادن دیگر شوند.

در دیسکورس راست و رسانه‌های جریان اصلی تحولات آفریقای جنوبی نمودی از:»آشتی ملی، گذار مسالمت‌آمیز قدرت سیاسی‌ و نیزکمیسیون‌های حقیقت برای بررسی جنایات و تضمین صلح و بخشش» است. در این دیسکورس آنچه که پنهان و کنار گذاشته می‌شود پیشینه‌ی کنگره ملی او نقش با اهمیت چپ، جنبش کارگری و مبارزه مسلحانه برای به‌زیر کشیدن رژیم آپارتاید است. در دوره انتقالی با توافقات پشت پرده، تضمین‌هایی برای امنیت سرمایه‌ها، منافع کارتل‌های بین‌المللی و مشارکت دادن گرایشاتی در کنگره ملی در این منافع انجام گرفت. قدرت‌های سرمایه‌داری توانستند طی پروسه انتقالی در کنگره ملی شکاف ایجاد نموده و جناح انقلابی را حذف یا به حاشیه برانند و به موازات آن بخشی از فونکسیونرهای کنگره ملی را در منافع شرکت‌ها و کارتل‌ها مشارکت دهند.